تکرار "اهل بیت" در قرآن

کلمه «اهل البيت » در موارد بسيار زيادي از سخنان رسول اکرم صلي الله عليه وآله براي گروه خاصي که به آن حضرت صلي الله عليه وآله منسوبند، به کار رفته است. براي اينان(اهل البيت) اوصاف و ويژگي هايي بيان گشته، منزلتي شايان قرار داده شده ودر قبال آنان، حقوق و مسؤوليت هاي فراوان و گوناگون و در عين حال مهم وخطير بر عهده امت گذاشته شده است.

در قرآن نيز در موارد گوناگون و با تعابير مختلف از همين گروه سخن به ميان آمده است. يکي از آن تعابير «اهل البيت » است. از آن جايي که گروهي به عمد يا سهو در تعيين منظور قرآن از کلمه «اهل البيت » به راست و چپ رفته اند، لازم ديديم که دقيقا به بحث و بررسي درباره اين مطلب بپردازيم.از خداوند متعال ياري مي جوييم و بر او توکل مي کنيم و بحث را به حول وقوه او پي مي گيريم.

رسول اکرم صلي الله عليه وآله منظور از تعبير «اهل البيت » را در يکي از مواردي که درقرآن آمده، به شکلي غيرقابل تشکيک و تاويل تبيين کرده است، اما با کمال تعجب بايد گفت: اين تصريحات هم نتوانسته است ريشه اختلاف را از بين ببرد; و دليل آن، وجود افرادي است که اصرار دارند در اين مورد يا مواردديگر به صورت آشکار و پنهان و بنا به دلايلي با رسول خداصلي الله عليه وآله مخالفت کنند! تفصيل مطلب را در مباحثي که در پي مي آيد بيان خواهيم کرد.

اهل بيت در قرآن

لفظ «اهل بيت » سه بار در قرآن کريم آمده است:

اول، در داستان موسي عليه السلام، آن گاه که نوزادي کوچک بود و خانواده فرعون او را پيدا کردند تا در آينده، دشمن و مايه اندوهشان باشد و پستان هيچ زني را به دهان نگرفت و خانواده فرعون در کارش درمانده شدند. آن گاه خواهرموسي عليه السلام به آنان گفت:

هل ادلکم علي اهل بيت يکفلونه لکم وهم له ناصحون فرددناه الي امه کي تقر عينها ولا تحزن; (1).

آيا مايليد که من شما را به خانواده اي که دايه اين طفل شوند و او را با مهرباني تربيت کنند راهنمايي کنم؟ بدين وسيله ما موسي را به مادرش برگردانديم تاديده اش به جمال موسي روشن شود و حزن و اندوهش برطرف گردد.

در اين آيه بياني وجود ندارد که مشخص سازد: منظور خواهر موسي عليه السلام ازاين تعبير چه بود؟ آيا منظورش تمام کساني بودند که با آن خانواده قرابت وخويشاوندي داشتند يا بعضي از آنان؟ و آيا منظورش فقط قرابت نسبي است يا نسبي و سببي؟ يا علاوه بر قرابت نسبي و سببي کساني را که از راه ولاء و ياتربيت هم به خانواده منتسب هستند در برمي گيرد؟

گذشته از اين، لفظ اهل بيت به صيغه نکره آمده است نه به صيغه معرفه،يعني اهل البيت.

دوم، در داستان ابراهيم عليه السلام، آن گاه که همسرش از بشارت فرشتگان که به او مژده دادند اسحاق و پس از او يعقوب را به دنيا خواهد آورد به شگفت آمد. ملائکه به او گفتند:

اتعجبين من امر الله رحمة الله وبرکاته عليکم اهل البيت انه حميدمجيد; (2).

فرشتگان به او (زن ابراهيم) گفتند: آيا از کار خدا عجب داري؟ (عجب مدارکه) رحمت و برکات خدا مخصوص شما اهل بيت است; زيرا خداوند بسيارستوده صفات و بزرگوار است.

در اين آيه مبارکه همسر ابراهيم عليه السلام از اهل البيت شمرده شده است; زيرااو در اين آيه مورد خطاب قرار گرفته است، اما اين نمي تواند دليل اين مطلب باشد که همسر هم در تمام مواردي که لفظ اهل البيت اطلاق شده، حتي درمواردي هم که قرينه مناسب براي تعيين مقصود وجود ندارد، جزء اهل بيت است; زيرا توجيه خطاب در آيه فوق الذکر به همسر ابراهيم عليه السلام مي تواندقرينه اي براي داخل شدن وي در زمره اهل يت باشد، اما نمي تواند دلالت کندبر اين که کلمه اهل البيت، همسر را هم در برمي گيرد، به گونه اي که به مجردشنيدن اين کلمه و بي هيچ قرينه اي، بايد به ذهن شنونده تبادر کند. در مباحث آتي بحث بيش تري درباره اين آيه خواهد آمد.

سوم، فرموده خداوند متعال:

يا نساء النبي لستن کاحد من النساء ان اتقيتن فلا تخضعن بالقول فيطمع الذي في قلبه مرض وقلن قولا معروفا وقرن في بيوتکن ولاتبرجن تبرج الجاهلية الاولي واقمن الصلاة وآتين الزکاة واطعن الله ورسوله انما يريد الله ليذهب عنکم الرجس اهل البيت ويطهرکم تطهيرا واذکرن مايتلي في بيوتکن من آيات الله والحکمة ان الله کان لطيفا خبيرا. (3)

ملاحظه مي شود که فرموده خداوند متعال: «انما يريد الله ليذهب عنکم الرجس اهل البيت ويطهرکم تطهيرا» در ميان آياتي قرار گرفته که زنان پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله مخاطبند و بلکه جزء يکي از اين آيات است. همين موجب شده که آن شبهه معروف در مراد آيه براي عده اي پيش آيد و همان گونه که خواهيم ديد گروهي آن را انگيزه اي براي برانگيختن شک هايي پيرامون مفاد حقيقي آيه مبارکه قرار مي دهند.

گفته ها و اجتهادها

مراجعه به سخنان مفسران وديگران به دست مي دهد که درباره مراد ازاهل البيت در آيه مبارکه اقوال متعددي وجود دارد. اين اقوال عبارتند از:

1. ادعاي عکرمه (4) که در بازارها ندا مي داد و مردم را براي مباهله فرامي خواند. ادعاي وي اين بود که منظور از «اهل البيت » در آيه تطهير فقطوفقط زنان پيامبرصلي الله عليه وآله است و احدي غير از آنان را در بر نمي گيرد.

اين گفته بنا به روايت عکرمه به ابن عباس و سعيد بن جبيرهم نسبت داده شده است. (5) چنان که اين ادعا را به مقاتل هم نسبت داده اند. (6) به عطاء، کلبي،سعيدبن جبير (7) و عروة بن زبير هم که مدعي بود اين آيه در خانه عايشه فرود آمد (8) نسبت داده شده است.

2. گروهي گفته اند: منظور اصحاب کساء است، يعني پيامبرصلي الله عليه وآله، علي،فاطمه، حسن، حسين عليهم السلام و همسران پيامبرصلي الله عليه وآله.

بعضي همسران پيامبرصلي الله عليه وآله و اصحاب کساء را بدون پيامبرصلي الله عليه وآله آورده اند.اين عقيده فخر رازي و خطيب بغدادي است که قسطلاني از بخاري روايت کرده است. (9).

3. گفته اند: منظور پيامبرصلي الله عليه وآله است و بس. (10).

4. گفته اند: منظور بني هاشمند و زنان را در بر نمي گيرد. (11).

5. گفته اند: منظور کساني است که در پايين ترين جد پيامبرصلي الله عليه وآله با او نسبت دارند و نيز گفته شده: هر آن کس که با پيامبرصلي الله عليه وآله پيوند رحمي دارد. و نيزگفته شده: هر آن که با او پيوند نسبي يا سببي دارد. (12).

6. ابو حيان گفته: از آن جا که اهل البيت شامل زنان پيامبرصلي الله عليه وآله و پدران آنان مي شده، لفظ مذکر بر مؤنث غالب آمده است. (13).

7. گفته شده: منظور زنان است و تمامي بني هاشم که صدقه بر آنان حرام شد. (14).

8. گفته شده: «اهل البيت » علي، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام هستند. بعضي از اقوال و روايات تصريح دارد که پيامبرصلي الله عليه وآله هم جزء آنان است. (15) اين گفته به انس بن مالک، واثلة بن اسقع (16) ، ابو سعيد خدري، عايشه و ام سلمه (17) نسبت داده شده است. طحاوي، کنجي شافعي، ذهبي و قمي (18) بر آن اصرار داشته و نيزعقيده مجاهد، قتاده، کلبي (19) و بلکه عقيده جمهور (20) و بيش تر مفسران (21) همين است. حتي بعضي گفته اند: مفسران اجماع دارند و جمهور (22) روايت کرده اندکه اين آيه درباره اهل کساء فرود آمد. گفته اند: منظور مدعي اجماع مفسران اين است که مفسران بر اين مطلب اجماع دارند که آيه مبارکه شامل آل البيت است و آنان اصحاب کساء مي باشند، اما درباره اين که آيا زنان پيامبرصلي الله عليه وآله راهم دربر مي گيرد يا نه، اختلاف نظر است. يا منظور، اجماع کساني است که نظرشان در مورد شان نزول و مانند آن قابل اعتناست و عکرمه و مقاتل ازاين افراد نيستند، زيرا اين مساله به خبر دادن از پيامبرصلي الله عليه وآله يا کساني از صحابه برمي گردد که گفته آنان معتبر است، در حالي که مقاتل و عکرمه متهم به دروغگويي اند. (23).

بعضي از روايات، امامان دوازده گانه عليهم السلام را هم اضافه کرده است. (24) بعضي مدعي اند که اماميه اجماع دارند که آيه تطهير شامل تمام امامان عليهم السلام مي شود. (25).

نتيجه گفته ها

اگر در اين گفته ها به دقت بنگريم، خواهيم يافت که تمام آنها پيرامون سه عنصر دور مي زند.

اول، دخول زنان در مراد از کلمه «اهل البيت » يا به طور مستقل يا بااصحاب کساء يا با ساير بني هاشم يا با افرادي که دايره شمول گسترده تر ياتنگ تري دارد.

دوم، دخول خويشاوندان پيامبرصلي الله عليه وآله; يعني، بني هاشم، غير از اصحاب کساء;يعني، کساني که صدقه بر آنان حرام است و با پيامبرصلي الله عليه وآله خويشاوندي نسبي دارند. بعضي زنان پيامبرصلي الله عليه وآله را مي افزايند و بعضي هم در نفي آنان اصراردارند.

سوم، اختصاص اهل البيت به اصحاب کساء. گروهي با استناد به روايات چندي که در اين باره تصريح دارد، ساير امامان دوازده گانه را هم بدان مي افزايند.

تمامي دلايل در حقيقت به نفي يا اثبات اين عناصر برمي گردد، اگرچه دربيان آنچه که در اثبات آن مي کوشند با هم اختلاف جزئي دارند.

نهايت امر اين که، آنچه بعضي بيان کرده اند که منظور آيه تطهير شخص پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله است و به نظر مي رسد که زايد بر عناصر سه گانه فوق الذکراست، کسي را نيافتيم که در اثبات آن استدلال کرده يا بدان ملتزم شده و آن رامبناي عقيده خويش قرار داده باشد. از اين رو، نيازي به نفي يا اثبات آن دربحث خود نمي يابيم. در اين جا تنها به بررسي و بيان مطالبي خواهيم پرداخت که ارتباط مستقيمي با عناصر سه گانه فوق دارد.

پي نوشت

 

1) قصص (28) آيات 12 - 13.

2) هود (11) آيه 73.

3) احزاب (33) آيات 32 - 33.

4) جامع البيان، ج 22، ص 7; الدرالمنثور، ج 5، ص 198; فتح القدير، ج 4، ص 278 - 279; التبيان،ج 8، ص 206، 308; الميزان في تفسير القرآن، ج 16، ص 310; مجمع البيان، ج 8، ص 56.

5) تفسير القرآن العظيم، ج 3، ص 483، سير اعلام النبلاء، ج 2، ص 208 و 221; تهذيب تاريخ دمشق،ج 4، ص 208; المواهب اللدنيه، ج 2، ص 122; اسباب النزول، ص 302; نور الابصار، ص 110،الصواعق المحرقه، ص 141; لباب التاويل، ج 3، ص 466.

6) تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 206; نور الابصار، ص 110; لباب التاويل، ج 3، ص 466; و اسعاف الراغبين، ص 108.

7) فتح القدير، ج 4، ص 278; الجامع لاحکام القرآن، ج 14، ص 182.

8) الدر المنثور، ج 5، ص 198; فتح القدير، ج 4، ص 279; ر.ک: الميزان في تفسير القرآن، ج 16،ص 310.

9) ر.ک: به السنن الکبري، ج 2، ص 150; تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 208 - 209; فتح القدير، ج 4،ص 280; الجامع لاحکام القرآن، ج 14، ص 183; سخن ابن روزبهان در دلائل الصدق، ج 2،ص 94.

10) الصواعق المحرقة، ص 141.

11) فتح القدير، ج 4، ص 280; الجامع لاحکام القرآن، ج 4، ص 183; الميزان في تفسير القرآن، ج 16،ص 310; لباب التاويل، ج 3، ص 466.

12) المواهب اللدنيه، ج 2، ص 127.

13) تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 209.

14) ر.ک: اسعاف الراغبين، ص 108; الصواعق المحرقه، ص 14.

15) ر.ک: ينابيع الموده، ص 294; الصواعق المحرقه، ص 141; تفسير قمي، ج 2، ص 194 - 193;الکشاف، ج 3، ص 538.

16) مجمع البيان، ج 8، ص 356.

17) تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 908; ر.ک: مجمع البيان، ج 8، ص 356.

18) ر.ک: مشکل الآثار، ج 1، ص 332 - 339; کفاية الطالب، ص 54; خلاصه عبقات الانوار، ج 2،ص 67 و 371; تفسير قمي، ج 2، ص 193 - 194.

19) فتح القدير، ج 4، ص 279; تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 208.

20) تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 208; فتح القدير، ج 4، ص 279.

21) ينابيع الموده، ص 294.

22) نهج الحق و کشف الصدق، ص 173.

23) ر.ک: احقاق الحق، تعليقات آية الله مرعشي، ج 2، ص 502، (پاورقي) و 565; دلائل الصدق،ج 2، ص 95.

24) ر.ک: آية التطهير في احاديث الفريقين، ج 1 و 2; کتاب سليم بن قيس، ص 150.

25) ر.ک: پاورقيهاي جوامع الجامع، ص 372.

منبع:  http://www.ahl-ul-bayt.org/fa.php/page,22093A76992.html