آداب باطنی تلاوت قرآن

براى تلاوت قرآن كريم علاوه بر آداب ظاهرى، يك سلسله از آداب باطنى را نيز لازم دانسته‏اند كه به طور اختصار به بعضى از آنها اشاره مى‏كنيم و آنها عبارتند از:

الف- فهم عظمت كلام الهى:

يعنى انسان وقتى قرآن مى‏خواند بايد در عظمت كلام الهى و نعمتى كه خداوند از اين طريق به بشر ارزانى فرموده و لطفى كه از ناحيه نزول قرآن از عرش به فرش به خلقش فرموده و آن را از درجه عرش جلالش به درجه فهم مخلوقش تنزل داده، تفكر و تدبر نمايد و بينديشد كه خداوند چه اندازه بر بشر منت نهاده و لطف كرده كه فهم كلام او كه صفتى قائم به ذات او بود، آن را در حدى تنزل داده كه بشر قاصر، آن را بفهمد؛ زيرا كلام الهى همان است كه كوه توان تحملش را نداشت ولى خداوند موساى كليم را آنچنان ثابت قدم قرار داد كه توانست سخن خدا را استماع نموده و بفهمد و درباره قرآن نيز گفته شده:

لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى‏ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ « سوره حشر، آيه 29».

يعنى: «اگر قرآن را بر كوه نازل مى‏كرديم هر آينه ديده بودى آن را كه از ترس خدا فروتن و شكافته شده البته اينها را براى مردم از باب مثال گفته‏ايم تا شايد فكر كنند و بينديشند».

ب- تعظيم متكلم:

يعنى قارى وقتى مى‏خواهد به تلاوت قرآن بپردازد، نخست بايد فكر كند كلامى كه مى‏خواهد بخواند كلام بشر نيست بلكه كلام خالق است و بداند كه رسيدن به ظاهر و باطن اين كلام از هر كسى ساخته نيست؛ چرا كه: لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ « سوره واقعه، آيه 79»، خلاصه تا انسان خود را از درون تصفيه نكند و از رذائل پاك نگرداند و متخلق به اخلاق الهى نگردد و از درون نورانى نباشد نمى‏تواند به فهم و درك اين كلام نايل آيد. به هر حال، بايد عظمت خالق را به تمام معنا در نظرش مجسم نمايد و بعد با اين بينش، قرآن بخواند.

ج- حضور قلب:

از جمله آداب باطنى، حضور قلب و ترك حديث نفس است، انسان بايد با جديت و اجتهاد قرآن بخواند چنانكه «قوت» در يا يَحْيى‏ خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ « سوره مريم، آيه 12» به همين معنا تفسير شده است؛ يعنى انسان بايد در حين قرائت قرآن، قلب خود را از ما سوى اللّه فارغ و تنها به عظمت و جلال خدا مشغول نمايد. و به قول قرآن كريم: وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا « سوره مزمل، آيه 8» يعنى از همه چيز بريدن و تنها به سوى او رفتن و به او دل بستن نه آنكه زبان مشغول خواندن قرآن باشد ولى قلب در هواى ديگر بسر برد.

د- تدبر:

در رابطه با تدبر در معانى آيات، در قرآن و احاديث دستور اكيد داده شده است كه به بعضى از آنها اشاره مى‏كنيم:

1- أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها « سوره محمد، آيه 24».

يعنى: «آيا در قرآن تدبر نمى‏كنند يا دلهايشان مقفل و بسته است».

2- كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ « سوره ص، آيه 29».

يعنى: «كتاب مباركى را بر تو نازل كرديم تا در آيات آن تدبر نمايند و صاحبان درايت، متذكر شوند».

3- أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً « سوره نساء، آيه 82».

يعنى: «آيا در قرآن تدبر نمى‏كنند، اگر اين قرآن از ناحيه غير خدا بود هر آينه مى‏خواست در آن اختلاف بسيار باشد».

4- «قال علي عليه السّلام ... ألا لا خير في قرائة ليس فيها تدبّر، ألا لا خير في عبادة ليس فيها تفقه» « بحار، ج 92، ص 211».

يعنى: «على عليه السّلام فرمود: آگاه باشيد قرائتى كه در آن تدبر نباشد و عبادتى كه در آن بصيرت و فهم و شعور نباشد، خيرى در آن نيست».

5- «عن علي بن الحسين عليهما السّلام قال: آيات القرآن خزائن العلم فكلّما فتحت خزانة فينبغي لك أن تنظر فيها» « بحار، ج 92، ص 216».

يعنى: «امام زين العابدين عليه السّلام فرمود: آيات قرآن خزائن و گنجينه علمند پس در هر خزانه‏اى كه گشوده شد سزاوار است براى تو كه در آن خزينه نظر كنى».

منظور از تدبر در آيات، اين است كه به هر آيه‏اى كه مى‏رسد در معناى آن آيه و اينكه آن آيه در چه زمينه‏اى نازل شده است فكر كند كه آيا در رابطه با صفات و افعال خداست؟ آيا در زمينه حالات انبياست؟ آيا در احوال مكذبين و ملحدين و منكرين حق است؟ و اينكه آنها چگونه هلاك شدند؟ و آيا مربوط به اوامر الهى يا نواهى اوست؟ و آيا درباره بهشت است يا جهنم؟ و آيا مثل است يا موعظه؟ و آيا در بيان حلال و حرام است يا اخلاق و سيره و امثال اينها. و سپس خود را با آيه وفق دهد و ببيند اعمال و صفات و سيره او مطابق قرآن هست يا نه؟ اگر هست خدا را شكر كند و به آن صفت باقى بماند و اگر خداى ناكرده نيست، صفات و رفتار غير قرآنى را رها كرده و خود را متخلق به اخلاق قرآنى قرار دهد، اين است معناى عبرت گرفتن از قرآن. على عليه السّلام مى‏فرمايد:

«تدبّروا آيات القرآن و اعتبروا به فإنّه أبلغ العبر».

يعنى: «در آيات قرآن تدبر نماييد و از آن عبرت بگيريد؛ زيرا بليغترين و رساترين مايه عبرت، قرآن است».

ه- تخليه موانع فهم:

يكى از آداب آن است كه قارى قرآن كه در صدد فهم قرآن است بايد موانعى را كه در درون جانش براى قرآن وجود دارد از خود دور نمايد؛ زيرا با وجود موانع براى فهم و حجابها براى درك، فهم معانى قرآن ميسر نخواهد بود؛ چون معانى قرآن جزء ملكوت است و نظر به ملكوت عالم با داشتن حجابهاى مادى ممكن نيست. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

«لو لا أنّ الشّياطين يحومون على قلوب بني آدم لنظروا إلى الملكوت».

يعنى: «اگر نبود دميدن شياطين بر قلبهاى فرزندان آدم، هر آينه به ملكوت عالم نظر مى‏كردند».

براى رفع حجب و رسيدن به معانى قرآن، ابتدا بايد صفات رذيله را از خود دور نمود و سپس خود را متصف به صفات جميله نموده و خباثت باطنى را طرد و صفا و خلوص را در درون خود ايجاد نمود و در رفتار نيز از گناهان پرهيز كرده و خود را آلوده به معاصى و پليدى نكرد كه پليدان را در حريم اسرار حق راهى نيست. و بالاتر از همه، عقايد خود را با موازين شريعت نبوى منطبق ساخت و تحت ولايت ائمه هدى عليهم السّلام زندگى نمود و آنگاه فهم قرآن براى او ميسر خواهد شد.

و- خشوع و تأثر قلبى:

از جمله آداب باطنى اين است كه انسان وقتى قرآن مى‏خواند به هر آيه كه مى‏رسد به حسب معانى كه در آيات است قلبش متأثر و محزون شود. و در هر آيه به تناسب معناى آن آيه در قلب او حزن، خوف يا رجاء حاصل شود البته هر چه معرفت يك انسان نسبت به قرآن بيشتر باشد خشوع و تحت تأثير قرار گرفتن او نيز بيشتر خواهد بود. قرآن كريم مى‏فرمايد:

أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ ... « سوره حديد، آيه 16».

يعنى: «آيا وقت آن نرسيده است كه قلوب مؤمنين بخاطر ذكر و ياد خدا و قرآنى كه از ناحيه حق و بحق نازل شده است، خاشع شود؟».

و در حديث وارد شده است كه: حضرت رضا عليه السّلام در راه خراسان شبها در رختخوابش بسيار قرآن مى‏خواند و به هر آيه بهشت يا جهنم كه مى‏رسيد، گريه مى‏كرد و از خدا مى‏خواست تا او را از عذاب جهنم پناه داده و داخل در رحمت بهشتش نمايد .

و در حديثى از رسول خدا مى‏خوانيم:

«ما من عين فاضت من قرائة القرآن إلّا قرّت يوم القيامة» .

يعنى: چشمى نيست در دنيا كه از قرائت قرآن بگريد مگر اينكه در روز قيامت سرد و خنك و مسرور و نورانى خواهد بود».

در روايات دستور گريه و حتى تباكى و خود را شبيه به گريه كننده در آوردن، داده شده است و گريه نيز بدون خشوع قلب و متأثر شدن آن تحقق پيدا نمى‏كند.

در رابطه با تلاوت قرآن، آداب ديگرى نيز هست كه اهل تحقيق به كتب مفصله مراجعه نمائيد.

حاصل آنكه: اگر كسى قرآن را با توجه به آداب ظاهرى و باطنى ياد شده بخواند، حق تلاوت را ادا كرده و به آيه 121 سوره بقره عمل كرده است كه فرمود:

الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ....

يعنى: «كسانى كه به آنها قرآن داده‏ايم و آنها قرآن را آنگونه كه شايسته اوست تلاوت مى‏كنند چنين كسانى مؤمن به قرآنند».

و امام صادق عليه السّلام در ذيل آيه فوق كه دارد: «يتلونه حقّ تلاوته»، فرمود:

«يرتّلون آياته و يتفهّمون معانيه و يعملون بأحكامه. و يرجون وعده و يخشون عذابه و يتمثّلون قصصه و يعتبرون أمثاله و يأتون أوامره و يجتنبون نواهيه و ما هو و اللّه بحفظ آياته و سرد حروفه و تلاوة سوره و درس أعشاره و أخماسه حفظوا حروفه و أضاعوا حدوده و إنّما هو تدبّر آياته يقول اللّه تعالى: كتاب أنزلناه إليك مبارك ليدّبّروا آياته» .

يعنى: «امام صادق عليه السّلام فرمود: منظور از حق تلاوت اين است كه: آياتش را با ترتيل بخواند و معانى آن را بفهمد و به احكام آن عمل نمايد و به وعده‏هايش اميدوار و از عذابش ترسناك باشد و قصص و حكايات آن را متمثل شده و از مثالهايش عبرت گيرد و بر طبق اوامرش عمل كرده و نواهى آن را ترك نمايد، قسم به خدا (منظور از حق تلاوت اين است) نه صرفا حفظ آيات و جمع كلمات و حروف و تلاوت سوره‏ها و درس يك دهم يا يك پنجم قرآن، (اما عده‏اى از مسلمين) حروف قرآن را حفظ كرده ولى حدود آن را ضايع نمودند و مقصود از حق تلاوت در آيه، تدبر در آيات قرآن است چنانكه خداى بزرگ فرمود: كتاب مبارك را بر تو نازل كرديم تا (امت) در آيات آن تدبر نمائيد».

بنابراين، مسلمين موظف به خواندن قرآن مى‏باشند اما نه هر خواندنى بلكه‏خواندنى كه شايسته قرآن باشد (حق تلاوت) و آن نيز در كلام امام صادق ترجمه و تفسير شده به امورى كه در بخش آداب ظاهرى و باطنى تلاوت قرآن در صفحات پيشين اكثر آنها ذكر شده است.

اميدواريم كه خداوند سبحان توفيق تلاوت قرآن را آنگونه كه حق تلاوت است به ما عنايت فرمايد، «اللهم آمين».

6- استماع قرآن و ادب آن‏

الف- استماع:

نه تنها خواندن قرآن براى خواننده ثواب و فضيلت دارد بلكه براى شنونده نيز ثواب بسيار دارد، لذا در روايات براى استماع قرآن، بهره‏ها و ثوابها ذكر كرده و دستور استماع آن را داده است و براى آن آدابى نيز مقرر داشته‏اند:

1- وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ « سوره اعراف، آيه 204».

يعنى: «وقتى قرآن خوانده مى‏شود، گوش فرا دهيد و سكوت نماييد شايد مورد رحمت حضرت حق قرار گيريد».

2- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «ألا من إشتاق إلى اللّه فليستمع كلام اللّه» .

يعنى: «آگاه باشيد! هر كسى مشتاق و محب خداست پس كلام خدا را گوش نمايد».

3- و در حديث ديگر فرمود: «يدفع عن قارى‏ء القرآن بلاء الدّنيا و يدفع عن مستمع القرآن بلاء الآخرة» «3».

يعنى: «از خواننده قرآن بلاى دنيا و از شنونده آن، بلاى آخرت دفع مى‏شود».

4- و در حديث ديگر فرمود: «من استمع إلى آية من كتاب اللّه، كتبت له حسنة مضاعفة و من تلا آية من كتاب اللّه كانت له نورا يوم القيامة» .

يعنى: «هر كس به آيه‏اى از كتاب خدا گوش فرا دهد، براى او حسنه‏اى دو چندان نوشته مى‏شود و هر كس آيه‏اى از كتاب خدا را تلاوت نمايد، براى او نورى در قيامت خواهد بود».

به هر حال، روايات در رابطه با استماع قرآن و فضيلت آن بسيار است و ما به همين مقدار اكتفا مى‏كنيم.

ب- ادب استماع:

از جمله آداب استماع قرآن، سكوت در حين قرائت ديگرى و توجه به معانى و مضامين آن، و خشوع و سجده است:

1- وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ « سوره اعراف، آيه 204».

يعنى: «هنگامى كه قرآن خوانده مى‏شود، گوش فرا داده و سكوت نماييد تا مورد ترحم قرار گيريد».

2- إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا يُتْلى‏ عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً وَ يَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ كانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولًا وَ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ يَبْكُونَ وَ يَزِيدُهُمْ خُشُوعاً « سوره اسراء، آيه 107- 109».

يعنى: «صاحبان درايت و علم، وقتى قرآن بر آنان خوانده مى‏شود، به رو به خاك مى‏افتند و سجده مى‏كنند و مى‏گويند: منزه است پروردگار ما و وعده پروردگار ما يقينا تحقق پيدا خواهد كرد و به رو به خاك مى‏افتند و گريه مى‏كنند و خشوع‏شان بيشتر مى‏شود».

3- در حديثى از امام صادق عليه السّلام پرسيدند كه: آيا در هنگام قرائت قرآن ديگرى، سكوت بر مستمع واجب است؟ فرمود: آرى؛ «إذا قرء القرآن عندك فقد وجب الإستماع و الانصات».

بنابراين، سكوت و گوش فرا دادن و خشوع و سجده كردن در هنگام شنيدن آيه‏سجده و گريه كردن، جزء آداب استماع قرآن است .

7- حفظ قرآن‏

در رابطه با حفظ قرآن و اينكه حفظ قرآن يكى از بزرگترين نعمتهاى الهى است كه به بنده‏اى مى‏رسد و اينكه هيچ نعمتى با آن قابل مقايسه نيست و اينكه قلبى كه ظرف قرآن باشد هيچگاه عذاب نمى‏شود و اينكه انسانى كه در باطن و درون او قرآن نباشد مانند خانه خراب است و اينكه حافظ قرآن، حامل قرآن است و حامل قرآن جزء اشراف امت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بوده و جزء عرفاى اهل بهشت است و اينكه حافظ قرآنى كه عامل به آن نيز باشد، در قيامت با انبيا و اولياى الهى و سفراى پروردگار خواهد بود و ... روايات بسيارى وارد شده است :

1- امام صادق عليه السّلام فرمود: «الحافظ للقرآن، العامل به مع السّفرة الكرام البررة».

يعنى: «حافظ قرآنى كه عامل به آن نيز باشد، همدرجه با سفراى ارجمند الهى خواهد بود».

2- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «أشراف أمّتي حملة القرآن و أصحاب اللّيل».

يعنى: «اشراف و بزرگواران امت من دو گروه‏اند: حاملين قرآن و ياران شب».

3- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «حملة القرآن عرفاء أهل الجنّة».

يعنى: «حاملين قرآن، عرفاى اهل بهشت مى‏باشند».

4- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «إنّ الّذين ليس في جوفه شي‏ء من القرآن كالبيت الخراب» «3».

يعنى: «كسى كه در قلب او چيزى از قرآن نباشد، مانند خانه خراب است».

5- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «لا يعذّب اللّه قلبا وعى القرآن» .

يعنى: «قلبى را كه در بر گيرنده قرآن باشد، خداوند آن قلب را عذاب نمى‏كند».

6- امام عسكرى از آباء گرامش، از امير المؤمنين عليه السّلام و او از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل كرده كه آن حضرت فرمود: «حملة القرآن المخصوصون برحمة اللّه، الملبّسون نور اللّه، المعلّمون كلام اللّه، المقرّبون من اللّه، من والاهم فقد والى اللّه، و من عاداهم فقد عادى اللّه، يدفع اللّه عن مستمع القرآن بلوى الدّنيا، و عن قاريه بلوى الآخرة ...» .

يعنى: «حاملين قرآن مخصوص و ويژه رحمت خدا و ملبّس به نور الهى و تعليم يافتگان كلام ربانى و مقربين درگاه حضرت حق‏اند، دوستى با آنان دوستى با خداست و دشمنى با آنان دشمنى با خداست، خداوند از شنونده قرآن بلاهاى دنيا و از خواننده قرآن بلاهاى آخرت را دفع مى‏فرمايد ...».

روايت در اين زمينه بسيار است ولى ما به همين چند حديث اكتفا مى‏كنيم.

بر كسى مخفى نيست كه اين همه عظمت براى صرف حفظ حروف و كلمات قرآن نيست بلكه مهم حفظ حدود و عمل به محتواى قرآن است، لذا در احاديث مى‏خوانيم بعضيها حامل و حافظ قرآنند اما اهل آتش مى‏باشند، آنان كسانى هستند كه آيات خدا را به استهزا گرفته‏اند. على عليه السّلام فرمود:

«من قرء القرآن فمات فدخل النّار فهو ممّن كان يتّخذ آيات اللّه هزوا» .

و يا در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى‏خوانيم كه قاريان قرآن سه دسته‏اند: عده‏اى براى كسب ثروت از ملوك و فخر فروشى بر مردم قرآن مى‏خوانند، اينها اهل آتش‏اند و عده‏اى نيز حروف قرآن را حفظ نموده ولى حدود آن را ضايع نمودند، اينها نيز اهل آتش‏اند:

«و قارى قرأ القرآن فحفظ حروفه و ضيّع حدوده فذاك من أهل النّار».

و عده‏اى هم قرآن مى‏خوانند و به همه دستورات آن عمل مى‏كنند و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام مى‏دانند، اينها كسانى هستند كه خداوند آنها را از گمراهى نجات داده و از اهل بهشتند و درباره هر كس كه بخواهند مى‏توانند شفاعت كنند .

و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

«إنّ أحقّ النّاس بالتّخشّع في السّرّ و العلانية لحامل القرآن و إنّ أحقّ الناس بالصّلاة و الصّيام في السرّ و العلانية لحامل القرآن» .

يعنى: «سزاوارترين مردم به ترس از خدا در سرّ و علن حامل قرآن است و سزاوارترين مردم به اقامه نماز و گرفتن روزه در خفا و آشكارا، حامل قرآن است».

اين چنين حافظان و حاملان قرآنند كه آنهمه عظمت و ارزش دارند نه هر حافظ قرآنى و لو به مضامين آن پايبند نباشد.